Lerend veranderen

Drie pijlers

In ons transitieonderzoek werken we samen met SevenSenses en Purpose. Het onderzoek bestaat uit drie ‘pijlers’. Want door vanuit verschillende onderzoeksperspectieven te kijken naar de informatie uit de gebieden en die perspectieven met elkaar te verbinden, willen we recht doen aan de complexiteit van het vraagstuk en verwachten we meer te leren dan de optelsom van de geleerde lessen uit elk van de pijlers.

1. Participatief actieonderzoek van SevenSenses

Dit onderzoek sluit aan bij de gezinnen en projectleiders in onze gebieden. Samen met hen ontdekken de onderzoekers welke vragen er leven en hoe zij die samen kunnen onderzoeken. Dat betekent vooral: veel in gesprek gaan om te kijken hoe mensen hun leven ervaren en hoe zij het project beleven. En op basis daarvan onderzoeken hoe de gebieden zo goed mogelijk kunnen aansluiten bij de wensen, ideeën en behoeftes van gezinnen. Hoe kun je samen leren en veranderen?

2. Impactonderzoek van Purpose

Ook dit onderzoek sluit sterk aan bij de gezinnen en projectleiders, maar de focus ligt erop of een aanpak werkt, waarom deze werkt en wat de aanpak oplevert aan impact. Dit doen de onderzoekers met zogenaamde effectmetingen. Zij kijken ook of je kunt laten zien wat de projecten financieel opleveren, bijvoorbeeld voor de gemeente.

De onderzoekers van beide onderzoeken werken nauw met elkaar samen.

3. Strategische duiding op programmaniveau van wat er in en tussen onze gebieden wordt geleerd, in combinatie met algemene ontwikkelingen in Nederland en actuele wetenschappelijke kennis. We doen dit in jaarlijkse duidingssessies met een groep ‘duiders’: nieuwsgierige onderzoekers die verschillende kennisdomeinen met elkaar verbinden. Welke inzichten komen uit de eerste twee pijlers waarmee we ook op andere plekken gezinnen en professionals kunnen ondersteunen? De kennis die hier ontstaat, wordt gedeeld met alle gebieden én ingezet voor beleidsbeïnvloeding.

Naast deze drie pijlers worden in elk gebied inzichten en kennis doorlopend verzameld en inzichtelijk gemaakt. Ook deze data nemen de onderzoekers mee. Tijdens halfjaarlijkse sessies reflecteren we er samen op met de betrokkenen in een gebied.

De gezinnen om wie het gaat

Kern van ons programma is aansluiten bij de gezinnen om wie het gaat en hen laten mee-bepalen wat nodig is. Katinka Visscher, strategisch verbinder van Samen Kansrijk en Gezond benadrukt dat het de uitdaging is om dit ook in het transitieonderzoek consequent te doen, bij alle pijlers:

‘We gaan met de combinatie van al deze pijlers én onze focus op de gezinnen om wie het gaat, echt de diepte in. Wat verandert er, hoe en waarom? Wat zijn de onderliggende dynamieken? Wat werkt goed en hoe kunnen we dit versterken? En wat werkt niet en wat kunnen we daarvan leren? Dat onderzoeken we sámen met de gezinnen.

We weten zeker dat dit soms gaat schuren. Bijvoorbeeld: onderzoekers neigen soms naar gerichte vragen, zodat ze de antwoorden goed kunnen vergelijken. Terwijl de gezinnen zelf vaak willen vertellen wat voor hen belangrijk is. En daar passen open vragen bij. Hier gaan mooie discussies uit voortkomen. Voor ons is deze onderzoeksopzet: 1 + 1 = 3.’

SevenSenses en Purpose:

‘De co-creatie van kennis en inzichten die op gang komt door de combinatie van participatief actieonderzoek, effectmetingen, strategische duiding en het voortdurend samen leren, is meer dan de som der delen.

In het participatief actieonderzoek brengen we met interviews, observaties en focusgroepen een lerende beweging op gang door de dialoog aan te gaan over de gezamenlijke werkelijkheid. Wat is de huidige en gewenste situatie? Waar liggen oplossingsrichtingen? Door zes jaar lang onderzoek te doen in en met de gebieden, kunnen we samen leren wat werkt en hoe je komt tot duurzame verandering.

Met de effectmetingen helpen we de gebieden inzicht te krijgen in wat werkt. Wat levert het gezinnen en hun omgeving op? We meten dat met vragenlijsten en beschikbare data. Participatief actieonderzoek en effectmetingen komen samen door regelmatig met betrokkenen in de gebieden te bespreken welke effecten we zien en wat we hier met elkaar van kunnen leren.’

Wilma van der Vlegel, SevenSenses

Jonathan Fink-Jensen, Purpose

Aansluiten en veranderen

In alle gebieden gebeurt wat anders, omdat je aansluit bij wat er nodig is. De onderzoekers passen de onderzoeksmethodes dan ook aan op wat er past in een gebied. Wie precies met wat meedoet, hangt af van de situatie. Het zijn allereerst de gezinnen en de projectleider om wie het gaat, maar ook de professionals in het gebied en andere stakeholders worden betrokken.

Erik Hendriks, strategisch adviseur onderzoek van Samen Kansrijk en Gezond:

‘Een belangrijk vernieuwend element is dat SevenSenses mensen uit het gebied: gezinnen, projectleider, professionals die dit willen, leert om uiteindelijk zelf participatief actieonderzoek te doen. Ook Purpose kijkt met die blik: wat kunnen we de gebieden bieden, zodat ze straks zelf verder kunnen met onderzoek doen?’

Katinka: ‘Dit gaat ook over hoe je vanuit echte nieuwsgierigheid met elkaar in gesprek gaat. We hopen natuurlijk dat er, ook door dit onderzoek, in de gebieden duurzaam iets verandert. Iets dat zich blijft ontwikkelen, ook als ons programma afgelopen is. Zodat er voortdurend aandacht blijft voor positieve verandering, op basis van samen onderzoeken. Wij noemen dit: “lerend veranderen”.’

Samen Kansrijk en Gezond in de Schilderswijk:

‘In september zijn we gestart met participatief actieonderzoek. De vaste onderzoeker van SevenSenses leert ons op heel praktische wijze hoe dit werkt en op welke manier wij dit in ons dagelijkse werk kunnen toepassen. Dit doen we door het volgen van de training “Waarderend vragen stellen” en door samen met de gezinnen onderdeel te zijn van het onderzoeksproces.

Het heeft ons team veel inzichten gegeven, die voor iedereen weer verschillend zijn. Zo zijn we ons meer bewust geworden van de focus die wij hebben op het bieden van steun aan gezinnen wanneer zij bij ons aankloppen met vragen of problemen. Door samen met de gezinnen ook stil te staan bij de talenten, dromen over de toekomst en mogelijkheden, ontstaan er andere gesprekken, met andere uitkomsten. Ook de gesprekken met professionals veranderen hierdoor. We gaan met partners nu bewust in gesprek over de regie van gezinnen en het aansluiten op hun behoeftes.’

Marian van Kleinwee

namens Samen Kansrijk en Gezond in de Schilderswijk

Strategische duiding

Naast het participatief actieonderzoek en het impactonderzoek organiseren we strategische duidingssessies, de derde pijler. In deze sessies duiden we de onderzoeksresultaten van de gebieden, zodat we kunnen bijsturen op zoveel mogelijk impact. We verzamelen inzichten waar de gebieden iets aan hebben. En we delen de geleerde lessen, zodat ook de buitenwereld kan leren van ons programma.

We willen inzicht krijgen op welk beleid op welke manier moet worden aangepast en welke rol wij daarbij kunnen pakken. Met als doel om duurzaam bij te dragen aan meer impact voor gezinnen, ook na afloop van ons programma. We willen dus impact maken op de korte termijn: in de gebieden; op de middellange termijn: gebieden leren van elkaar en ook gebieden buiten het programma nemen geleerde lessen over; en op de lange termijn: systeemverandering waar dit nodig is.

Katinka: ‘De ervaren gezondheid in een wijk of buurt verbeteren is hartstikke ingewikkeld. Het vraagt verbreding van je blik en daar heb je veel verschillende expertises en kennisdomeinen voor nodig. Ook hier hopen we op 1 + 1 = 3. De verschillende duiders hoeven het niet eens te worden; we brengen ze bij elkaar en ieder brengt eigen kennis en perspectief in. Dit gaat ons helpen om betekenis te geven aan de inzichten die het onderzoek in de gebieden ophaalt.’

Erik: ‘En daarmee vinden we hopelijk antwoorden op vragen als: welke inzichten helpen de gebieden van ons programma om hun aanpak te versterken? Wat zijn lessen voor andere gebieden in Nederland die met dezelfde uitdagingen worstelen? Maar ook: wat zijn lessen voor ons programma zelf en hoe kunnen we de onderzoeksuitkomsten gebruiken om beleid te beïnvloeden en systemen te veranderen?’

Voortdurend leren en reflecteren

Om aan beleidsbeïnvloeding en dus systeemverandering te werken, hebben we goed onderbouwde kennis nodig. Leren en reflecteren doen we daarom voortdurend en op alle niveaus. Natuurlijk is er ook al van alles onderzocht in onze gebieden en daarbuiten. Een van de eerste onderzoeksvragen zal dus zijn: wat is er al allemaal?

Erik: ‘In het vorige programma hebben we veel kennis opgehaald en in de eerste drie jaar van dit programma hebben we ook al veel geleerd. Dit hebben we allemaal verwerkt in de manier waarop we nu het onderzoek vormgeven, dus voortbordurend op de inzichten die we al hebben.’

Katinka: ‘Ja, wij zijn dus ook constant aan het leren! Dankzij de ervaringen uit de gebieden tot nu toe en van mensen met ervaringskennis, de adviezen van deskundigen én eerder onderzoek zien we op dit moment een aantal rode draden die steeds terugkomen. Bijvoorbeeld: de werking van taal en mensbeeld en van machtsposities en systeemdrempels. Dat zijn thema’s die we verder uitdiepen in de strategische duidingssessies.’

Onderzoeken vanuit de relatie

Binnen Samen Kansrijk en Gezond staat het gezin altijd centraal en dit betekent dat ook bij het transitieonderzoek medemenselijkheid het belangrijkst is. In de praktijk komt dat neer op: heel goed luisteren en vervolgens aansluiten bij de gezinnen en projectleiders door te vragen: Wat heb je nodig?

Katinka: ‘Een relatie bouwen, dat hebben we ook telkens teruggekregen vanuit het Gezinspanel. Je moet werken vanuit de relatie. We willen dat de gezinnen ervaren: we worden gehoord en we zien dat er iets voor ons wordt gedaan. Dit is ontzettend belangrijk. Het moet voor hen de moeite waard zijn, ze moeten er echt iets aan hebben.’

Erik: ‘Volgens ons hebben we in SevenSenses en Purpose onderzoekers gevonden die oprechte interesse hebben in wat er speelt, wat mensen meemaken en hoe hun leven eruitziet. De onderzoekers verdiepen zich echt in de wereld van de gezinnen. “Wie ben jij? Hoe vind je het om in deze wijk te wonen? Wat vind je leuk?” Dat zijn de eerste vragen die zij stellen.’

Katinka: ‘En dat moet ook andersom te bevragen zijn. Ook de onderzoekers mogen zichzelf laten zien. Je komt als mens binnen. We werken allemaal vanuit de relatie en iedereen leert van elkaar.’

Maatwerk: wat is er nodig?

Katinka: ‘Niet alle gebieden zullen met Purpose een maatschappelijke kosten-batenanalyse willen maken. Dat hoeft ook niet. Onderwerpen vertalen naar geld helpt soms, maar soms helemaal niet. En we hebben ook gebieden waar al onderzoek loopt. Daar haken wij dan bij aan. Maar al onze gebieden dragen bij aan de vraag: wat is de impact van ons programma op de ervaren gezondheid van gezinnen?’

Erik: ‘Maatwerk is ons uitgangspunt. De onderzoekers kijken per gebied wat er speelt en waar de gezinnen en de projectleiders mee geholpen zijn. Hun wensen en ideeën sturen het onderzoek. Waar het nodig is, maken we extra ruimte.’

Katinka: ‘Nogmaals: ons uitgangspunt is dat de gezinnen in het gebied in alle fases van het onderzoek op basis van gelijkwaardigheid betrokken worden. Het is ontzettend belangrijk dat zij mee-bepalen wat belangrijk is.’

Naamloze pilot in Almere:

‘In Almere werken we samen met SevenSenses en Purpose. Bij de start met SevenSenses hebben we al veel geleerd over en van participatief actieonderzoek. Het heeft de wijze veranderd waarop we praten met onze partners in de stad en op het stadhuis, maar ook de manier waarop we gesprekken voeren met gezinnen. We zijn ons bewuster van eventuele weerstand en hoe we daarmee omgaan. Daarnaast heeft het ons nog bewuster gemaakt van de denkkracht en impact die de gezinnen zelf op onze pilot kunnen hebben, als ze de ruimte en tools krijgen om ons programma mede vorm te geven.

En hoewel we nog slechts de eerste meting met Purpose hebben afgerond, was de voorbereiding van die onderzoekslijn al heel waardevol. We hebben daarmee de leefgebieden waarop gezinnen impact kunnen ervaren, zorgvuldig uitgeplozen en dat helpt ons weer bij het brede gesprek met gezinnen.’

Noor Waardijk

namens Naamloze pilot in Almere

Inzicht en verandering

Katinka: ‘Voor mij is het ontzettend waardevol als de gezinnen in de gebieden ervaren dat er echt iets positief verandert. Als zij voelen: hé, deze inzichten herken ik, die gaan mij helpen en ik merk er nu al iets van. En wat ik ook hoop is dat we hiermee bijdragen aan onderzoek vanuit de leefwereld van de mensen zelf, dat het normaal wordt om met elkaar te leren van wat je doet en dat gebieden die nu niet met ons meedoen van onze gebieden leren en onze gebieden van elkaar.’

Erik: ‘Het belangrijkste is sowieso de impact op gezinnen. Dat dit onderzoek bijdraagt aan onze grote droom: dat het voor je ervaren gezondheid niet uitmaakt uit welk gezin je komt. En het kan geweldig zijn om samen dingen te onderzoeken. Dat je met gezinnen, projectleider, wijkmanager, beleidsmedewerker en wethouder samenkomt, en dat je dan als groep inzichten krijgt die je nooit had verwacht en samen nieuwe stappen zet. Dat vind ik de kracht van onderzoek. Fantastisch als we dit samen voor elkaar kunnen boksen.’